Een derde update van de lijst van invasieve uitheemse soorten die van belang zijn voor de Europese Unie (de EU-lijst) is op 13 juli 2022 in het Publicatieblad van de Europese Unie bekendgemaakt. Deze bijwerking voegt 22 nieuwe soorten, zowel planten als dieren, toe aan de EU-lijst, die al 66 soorten bevatte. De lidstaten van de EU moeten de negatieve gevolgen van deze soorten zoveel mogelijk beperken. Sommige van deze soorten zijn nog afwezig of zeer zeldzaam in Europa, maar hun introductie en verspreiding zou aanzienlijke milieuschade kunnen veroorzaken. In dit verband zijn preventie, snelle reactie en beheer van cruciaal belang.

Invasieve uitheemse soorten

Invasieve uitheemse soorten, ook invasieve exoten genoemd, zijn soorten die door toedoen van de mens buiten hun oorspronkelijke verspreidingsgebied permanente en zichzelf in stand houdende populaties kunnen vestigen en een aanzienlijke bedreiging vormen voor de biodiversiteit, en mogelijk ook voor ecosysteemdiensten (zoals plantaardige productie, waterzuivering of bestuiving), de menselijke gezondheid en de economische bedrijvigheid.

Verschillende menselijke activiteiten kunnen leiden tot de verspreiding van soorten buiten hun natuurlijke verspreidingsgebied. Deze introducties kunnen opzettelijk of onopzettelijk zijn. Belangrijke mechanismen zijn onder meer de handel in planten en dieren die kunnen ontsnappen en zich in hun nieuwe omgeving kunnen vestigen, het vervoer over de hele wereld (over land, over zee of door de lucht) van producten waarin zich verstekelingen kunnen bevinden, en de natuurlijke verspreiding van soorten langs infrastructuur zoals wegen en kanalen. Vakantiegangers nemen soms uitheemse planten of dieren mee naar huis, terwijl ook kwekers en jagers soms opzettelijk uitheemse soorten van de ene regio naar de andere vervoeren.

Niet alle soorten die op een van deze manieren in een nieuwe omgeving terechtkomen, slagen er echter in levensvatbare populaties te vestigen, laat staan problemen te veroorzaken voor inheemse soorten. Ongeveer 10-15% van de uitheemse soorten die in Europa aankomen, worden invasief en komen plaatselijk in te grote aantallen voor, vaak omdat de predatoren of parasieten die hen normaal reguleren, in hun nieuwe omgeving ontbreken. Wanneer dit het geval is, kan hun negatieve invloed bijvoorbeeld te wijten zijn aan predatie op inheemse soorten, concurrentie om voedsel, water, licht of voortplantingsplaatsen, of de verspreiding van ziekten, en resulteren in aantasting van het milieu. Alleen in die gevallen spreekt men van biologische invasies en worden de nieuwkomers invasieve uitheemse soorten genoemd.

Actie ondernemen tegen soorten die van belang zijn voor de EU

Aangezien invasieve uitheemse soorten zich niet aan administratieve grenzen houden en hun impact sterk kan worden beperkt door gecoördineerde actie over de nationale grenzen heen, heeft de Europese Unie in november 2014 een verordening betreffende invasieve uitheemse soorten gepubliceerd (Verordening (EU) nr. 1143/2014). In deze verordening wordt een kader vastgesteld voor een gecoördineerd optreden op EU-niveau om de negatieve gevolgen van invasieve uitheemse soorten voor de biodiversiteit en de ecosysteemdiensten te voorkomen, tot een minimum te beperken en te verzachten, en de schade voor de economie en de menselijke gezondheid te beperken. De Europese lijst van invasieve uitheemse soorten vormt het kernelement van de verordening. Tot dusver waren 66 soorten opgenomen in de lijst.

Er kunnen drie hoofdtypen maatregelen worden onderscheiden, die betrekking hebben op het voorkomen van de introductie van nieuwe uitheemse invasieve soorten, het instellen van mechanismen voor vroegtijdige opsporing en snelle reactie, en het beheren van reeds ingeburgerde soorten. Aangezien het beheer veel ingewikkelder en duurder wordt wanneer een invasieve uitheemse soort wijdverspreid is, is het voorkomen van de introductie van nieuwe soorten of de verspreiding ervan in het gebied de meest doeltreffende maatregel. De lidstaten zijn verantwoordelijk voor de handhaving van een reeks verplichtingen voor elk van de in de lijst opgenomen soorten, waaronder een verbod op invoer en op de markt brengen, een verbod op het houden en fokken, een verbod op het binnenbrengen in het wild, en verplichtingen om toezicht te houden op de populaties en deze uit te roeien of te beheren.

22 nieuwe soorten

Tijdens een stemming op 19 mei 2022 kwamen de EU-lidstaten overeen 22 soorten toe te voegen aan de Europese lijst van invasieve uitheemse soorten. Enkele kerncijfers:

• 17 dieren (2 zoogdieren, 1 vogel, 1 reptiel, 1 amfibie, 6 vissen, 4 insecten, 1 schaaldier, 1 weekdier) en 5 planten, waaronder 1 alg;
• 3 soorten uit mariene of brakke milieus, 9 uit zoetwatermilieus en 11 terrestrische soorten;
• In totaal zouden 11 soorten zich onder de huidige klimatologische omstandigheden in België kunnen vestigen, waarvan er 3 reeds zijn ingeburgerd (Afghaanse duizendknoop, Aziatische boomwurger en Afrikaanse klauwkikker). Onder toekomstige klimatologische condities zouden 5 andere soorten zich kunnen vestigen, waarvan één reeds in het wild is waargenomen in België (Watersla). 6 andere kunnen zich niet in het wild in België vestigen (beginsel van solidariteit tussen de lidstaten in het kader van de EU-verordening – dit zorgt er bijvoorbeeld voor dat een invasieve soort niet in één land kan worden gekocht en vervolgens naar een ander land kan worden vervoerd waar ze problemen kan veroorzaken).
• 6 soorten komen nog niet in Europa voor (b.v. de Gouden mossel, drie van de vuurmiersoorten van het geslacht Solenopsis), maar zijn aan de lijst toegevoegd om te zorgen voor een verhoogde waakzaamheid voor het voorkomen van deze soorten, ten einde te voorziene problemen te voorkomen mochten zij zich vestigen.

Gevolgen voor burgers en de handel

De bijwerking van de EU-lijst wordt van kracht op 2 augustus 2022, en de nieuwe regels en beperkingen zullen vanaf die datum van toepassing zijn. Dit betekent niet dat burgers zich moeten ontdoen van alle dieren of planten van de nieuw opgenomen soorten die zij bezitten, en evenmin dat deze organismen allemaal moeten worden uitgeroeid. Dieren kunnen inderdaad tot het einde van hun natuurlijke leven in gevangenschap worden gehouden, maar met enkele beperkingen: zij mogen zich niet kunnen voortplanten en natuurlijk mogen zij niet kunnen ontsnappen. Planten van recentelijk in de lijst opgenomen soorten kunnen momenteel in uw tuin blijven, maar u moet ervoor zorgen dat zij zich niet in de natuur verspreiden.

Voor vier soorten zal de EU-lijst van kracht worden na een overgangsperiode van 2-5 jaar. Dit wordt gerechtvaardigd door het gebruik van deze soorten voor wetenschappelijk onderzoek (voor Xenopus laevis en Fundulus heteroclitus) of om rekening te houden met de langetermijninvesteringen van kwekers (voor Pistia stratiotes en Celastrus orbiculatus). Voor andere soorten kunnen de winkels hun huidige voorraad nog verkopen tot één jaar nadat de soort op de lijst is geplaatst.

De 22 nieuwe soorten worden hieronder opgesomd:

Enkele voorbeeldsoorten

Axishert (Axis axis)

Het Axishert is een hertensoort die inheems is in de bosgebieden van India, Sri Lanka, Bangladesh en Nepal. Historisch gezien werd hij in Europa geïntroduceerd als jachtwild en tegenwoordig wordt de soort zowel voor zijn vlees gebruikt als als huisdier gehouden. Wanneer de wilde populaties te groot worden, hebben zij gevolgen voor de plaatselijke vegetatie, verminderen zij de voedselbronnen voor inheemse herbivoren en vergroten zij het risico op erosie. Zij kunnen ook ziekten of parasieten bij zich dragen die op mensen en vee kunnen worden overgedragen. Momenteel komt de soort in het wild alleen voor in Tsjechië, maar hij wordt gehouden door particuliere eigenaars en wildparken in heel Europa, waaronder België. Aangezien ontsnapping uit gevangenschap als de meest waarschijnlijke manier van introductie wordt beschouwd, moet de Europese opneming van de soort in de lijst ervoor zorgen dat de soort zich niet in België vestigt.

Koningsslang (Lampropeltis getula)

De Koningsslang is een slangensoort die inheems is in Noord-Amerika en populair is in de handel in "nieuwe huisdieren". De soort is in België af en toe in het wild waargenomen, maar is over het algemeen niet in staat hier levensvatbare populaties te vestigen - behalve onder zeer specifieke omstandigheden, zoals langs spoorlijnen. Niettemin is zij in staat zich in het Middellandse-Zeegebied te vestigen en is zij reeds aanwezig op de Canarische Eilanden op het eiland Gran Canaria, waar zij de inheemse reptielenfauna decimeert. Deze slang kan een bedreiging vormen voor vele inheemse Europese soorten (amfibieën, reptielen, kleine zoogdieren, ...) waarmee hij zich voedt. Het is dan ook vooral op grond van het solidariteitsbeginsel op Europees niveau dat deze soort in de lijst is opgenomen om te voorkomen dat zij van het ene land naar het andere wordt overgebracht.

Watersla (Pistia stratiotes)

Watersla is een drijvende waterplant die vaak in tuinvijvers en zwembaden wordt geïntroduceerd als sierplant. Hij kan echter zeer dichte matten vormen op het oppervlak van watermassa's. Deze soort vormt een groot probleem omdat zij de inheemse watervegetatie kan uitroeien en zuurstofloze omstandigheden kan creëren die schadelijk zijn voor vissen en andere waterdieren. Hij is momenteel af en toe in België aanwezig, maar kan geen levensvatbare populaties vestigen omdat hij gevoelig is voor vorst. Verwacht wordt echter dat de soort in de toekomst - met de klimaatverandering - in staat zal zijn onze winter te overleven en zich hier te vestigen.

Fundulus heteroclitus

Fundulus heteroclitus is een kleine vis die hoofdzakelijk leeft in het brakke water van kwelders, estuaria en aangrenzende zoetwaterhabitats. Het is een omnivore vis die een groot aantal inheemse en bedreigde soorten in verschillende habitattypes kan aantasten. Bovendien kan de soort extreme vervuiling en een brede waaier aan fysische omstandigheden verdragen, waardoor zij een modelsoort is voor wetenschappelijk onderzoek. In Europa is het ook een populaire aquariumvis en wordt hij gebruikt als aas voor de hengelsport, hoewel dit gebruik in België al verboden is. De soort mag niet langer als aquariumvis worden verhandeld, maar onder strikte voorwaarden kunnen nog vergunningen worden verleend voor wetenschappelijk onderzoek.

Afrikaanse klauwkikker (Xenopus laevis)

De Afrikaanse klauwkikker is een aquatische amfibie die gemakkelijk in een aquarium te houden is dankzij zijn hoge voortplantingscapaciteit en weerstand tegen de meeste ziekteverwekkers. In België en vele andere landen wordt hij vaak als huisdier gehouden en als proefdier gebruikt. Als gevolg van ontsnappingen hebben zich in veel verschillende klimaten levensvatbare populaties gevormd die invasief gedrag vertonen. De soort is een generalistische aquatische carnivoor, predator van ongewervelden, amfibieën en vissen. Slechts één gevestigde populatie is sinds enkele jaren bekend in België, in de streek van Comines-Warneton, vlak bij de Franse grens. Om ervoor te zorgen dat de soort zich niet verder in Europa kan vestigen, zal de verwerving van nieuwe specimens van de Afrikaanse klauwkikker na de opneming ervan in de lijst niet langer worden toegestaan - met een overgangsperiode van twee jaar om de wetenschappelijke gemeenschap de tijd te geven alternatieven voor de soort te zoeken of ontheffingsvergunningen te verkrijgen.

In België is de bevoegdheid voor de uitvoering van de EU-verordening inzake invasieve uitheemse soorten (IUS) verdeeld tussen de drie gewestelijke overheden en de federale staat. Aangezien invasieve uitheemse soorten niet door administratieve grenzen worden tegengehouden en de meeste bepalingen van de EU-verordening een zekere mate van coördinatie vereisen om consistentie en rechtszekerheid te waarborgen, hebben de bevoegde autoriteiten in 2019 de eerste Belgische samenwerkingsovereenkomst inzake natuurbehoud ondertekend. Bij deze samenwerkings-overeenkomst werden een nationaal IUS-comité, een nationale IUS-wetenschappelijke raad en het nationaal IUS-wetenschappelijk secretariaat opgericht.

Het Nationaal Wetenschappelijk Secretariaat voor invasieve uitheemse soorten (NSSIAS) is een wetenschappelijk orgaan dat belast is met het verstrekken van de nodige expertise voor de gecoördineerde uitvoering van de EU-verordening inzake invasieve uitheemse soorten (N° 1143/2014) in België. Het NSSIAS is gevestigd in het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen.