Neanderthalers en moderne mensen hebben duizenden jaren in elkaars buurt geleefd. Dat heeft een internationaal team van wetenschappers berekend door met een nieuwe methode veertig neanderthalervindplaatsen te herdateren. De studie in Nature impliceert dat de beide populaties voldoende tijd hebben gehad om genen en cultuur uit te wisselen. De resten uit het Belgische Spy zijn de allerjongste overblijfselen van neanderthalers, blijkt ook uit het onderzoek.

De robuuste neanderthalers domineerden meer dan 50.000 jaar geleden Europa en Azië, tot moderne mensen ze vervingen. Recente analyses van het complete genoom van neanderthalers en anatomisch moderne mensen toonden al aan dat beide populaties zich met elkaar hebben gekruist buiten Afrika. Het DNA van alle moderne mensen (behalve van de Afrikanen) bevat tot 2 procent neanderthaler-DNA. Voorlopig is er wel geen direct archeologisch bewijs dat de twee populaties samen hebben geleefd op dezelfde plek. Een nieuwe studie onder leiding van University of Oxford, waaraan ook het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen meewerkte, heeft nu wel aangetoond dat ze 2.600 tot 5.400 jaar lang tijdgenoten waren op ons continent.

Laatste neanderthaler

Wanneer de neanderthalers zijn verdwenen was tot nu toe onduidelijk. Koolstof-14-dateringen hebben de resten vaak veel jonger ingeschat dan ze in werkelijkheid waren. Met accelerator mass spectrometry kon het internationale team van wetenschappers de C14-concentratie op neanderthalerresten van veertig archeologische sites beter bepalen. Op alle vindplaatsen, zowel in West- en Oost-Europa als in het Midden-Oosten, eindigde het Moustérien - doorgaans aangezien als het neanderthalertijdperk - ongeveer 40.000 jaar geleden. Dat is 10.000 jaar vroeger dan tot nu toe aangenomen. De ‘Belgische’ neanderthalers van Spy zijn volgens de studie de allerjongste, tussen 42.500 en 40.000 jaar oud.

Mozaïek

Vanaf 45.000 doken al nieuwe ‘industrieën’ op die geassocieerd worden met de moderne mens. Maar die overspoelden niet tegelijkertijd Europa. In Fumane, in Italië, bijvoorbeeld hebben de neanderthalerpopulaties maar tot 44.000 jaar geleden standgehouden, terwijl de populaties in het Catalaanse L’Albreda het tot ongeveer 41.000 jaar geleden uitzongen. Homo sapiens heeft dus niet in één ruk de autochtone neanderthaler vervangen. Europa was drieduizend jaar lang een mozaïek van neanderthalers en sapiens. Genoeg tijd dus om seks met elkaar te hebben en om cultuur uit te wisselen. Misschien ligt daar de reden voor de vooruitgang in werktuigen en symbolisch denken bij late neanderthalers, aldus de onderzoekers.

Nieuw tijdskader

'De resultaten tonen aan dat de neanderthalers verdwenen rond 40.000 jaar geleden en niet rond 30.000 jaar terug, zoals oudere dateringen suggereerden', zegt Patrick Semal, antropoloog en hoofd van de dienst Patrimonium van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. 'Tegelijk wordt de komst van de eerste anatomisch moderne mensen vroeger ingeschat. Beide populaties overlapten duizenden jaren lang, verspreid over ons continent.’

De herdatering geeft dus een nieuw tijdskader voor het verdwijnen van de neanderthalers. Semal: ‘De gesuggereerde scenario’s – weggeconcurreerd door de moderne mens of ermee geassimileerd – hebben mogelijk naast elkaar bestaan, in verschillende gradaties, afhankelijk van de plaats en de periode.’

Geen spoor van Belgisch huwelijk

Uit het nieuwe onderzoek blijkt dat niet Zuid-Spaanse resten maar wel de fossielen uit de grot van Spy voorlopig de jongste neanderthalers vertegenwoordigen. Ze zijn dus belangrijk als wetenschappers het over de verdwijning van de neanderthalers hebben, ten voordele van de anatomisch moderne mens. ‘Tot op vandaag zijn er wel geen sporen dat hier in onze streken contact is geweest tussen de twee populaties. De oudste sporen van anatomisch moderne mensen in België zijn enkele duizenden jaren jonger dan de neanderthalerresten. Alleen nieuwe opgravingen, studies en analyses kunnen ons beter doen begrijpen hoe de neanderthaler ten onder ging in onze streken en in Europa’, aldus nog Semal.

In het voorjaar van 2015 opent ‘De Galerij van de Mens. Onze evolutie, ons lichaam’, de nieuwe vaste zaal van het Museum voor Natuurwetenschappen, over de evolutie van de mens en de ontwikkelingsfasen van het menselijk lichaam.