Invasieve uitheemse soorten: hoe één van de vijf hoofdoorzaken van de biodiversiteitscrisis aanpakken?

Op 4 september 2023 publiceerde het Intergouvernementeel Platform voor Biodiversiteit en Ecosysteemdiensten (IPBES) een nieuw rapport rond invasieve uitheemse soorten. Dit rapport geeft een overzicht van de meest recente gegevens, analyses en opties met betrekking tot invasieve uitheemse soorten, en de bestrijding ervan. Het laat zien dat de oplossing voor het probleem van biologische invasies niet simpelweg een kwestie is van het technisch uitroeien van de soort, maar dat het scala aan vereiste acties veel breder is en een sterke betrokkenheid en brede samenwerking vereist tussen wetenschappers, overheden, belanghebbenden in het veld en het publiek.

Het nieuwe rapport werd besproken en goedgekeurd tijdens de 10e plenaire vergadering van IPBES die van 28 augustus tot 2 september plaatsvond in Bonn, Duitsland (#IPBES10). Meer dan 140 regeringen werkten daar samen om de wetenschappelijke onderbouw van het biodiversiteitsbeleid te versterken.

IPBES, vaak omschreven als de ‘IPCC voor biodiversiteit', is het wereldwijde wetenschaps-beleidsorgaan dat tot taak heeft besluitvormers te voorzien van het best beschikbare bewijsmateriaal ter onderbouwing van beslissingen die zowel mens als natuur ten goede komen. In België wordt het Nationaal Knooppunt van IPBES waargenomen door het Belgisch Biodiversiteitsplatform, een nationale interface tussen wetenschap en beleid gefinancierd door Het Federaal Wetenschapsbeleid (BelSPO), en ondergebracht bij vijf organisaties: BelSPO, Sciensano, KBIN, INBO, en DEMNA (SPW). De activiteiten van het Nationaal Knooppunt bestaan onder meer uit het betrekken van Belgische experts in het schrijven van de rapporten, het betrekken van diverse belanghebbenden bij het IPBES-werkprogramma, en het leiden van de Belgische delegatie in plenaire zittingen.

Opties voor het beleid

Invasieve uitheemse soorten zijn één van de vijf belangrijkste directe oorzaken voor het verlies aan biodiversiteit wereldwijd, naast veranderingen in land- en zeegebruik, directe exploitatie van organismen, klimaatverandering en vervuiling. Doelstelling 6 van het onlangs aangenomen Kunming-Montreal Globale Biodiversiteitsakkoord is om "de gevolgen van invasieve uitheemse soorten voor de biodiversiteit en ecosysteemdiensten te elimineren, te minimaliseren, te verminderen of te mitigeren". Om hieraan tegemoet te komen, en voortbouwend op eerdere IPBES-beoordelingen (waaronder de wereldwijde beoordeling van biodiversiteit uit 2019) werkten 86 vooraanstaande experts uit meer dan 49 landen gedurende vier jaar samen aan dit rapport, waaronder ook twee Belgische experts.

Het rapport is gebaseerd op de meest recente gegevens en kennis en voorziet in de behoefte om besluitvormers te helpen inzicht te krijgen in de huidige status en trends van invasieve uitheemse soorten, hun invloeden, oorzaken, beheer en beleidsopties om de uitdagingen die ze vormen effectief aan te pakken.

Meer specifiek komen in het rapport de volgende aspecten aan bod:

• Beoordeling van de diversiteit aan invasieve uitheemse soorten die de biodiversiteit en ecosysteemdiensten beïnvloeden.
• Analyse van de omvang van de bedreiging die dergelijke soorten vormen voor biodiversiteit en ecosysteemdiensten, waaronder de gevolgen voor de agrobiodiversiteit en voedselzekerheid, menselijke gezondheid en duurzame ontwikkeling.
• Identificatie van de belangrijkste routes voor, en drijvende krachten achter de introductie en verspreiding van dergelijke soorten tussen en binnen landen.
• Het belichten van de wereldwijde status van, en trends in de invloeden van invasieve uitheemse soorten en bijbehorende beheersmaatregelen, rekening houdend met verschillende kennis- en waardesystemen.
• Beoordeling van de effectiviteit van de huidige internationale, nationale en subnationale bestrijdingsmaatregelen en bijbehorende beleidsopties die kunnen worden toegepast om invasieve uitheemse soorten te voorkomen, uit te roeien en te beheersen, met de nadruk op responsopties.

Belgisch IPBES 10-team

De Belgische delegatie op de 10de plenaire vergadering van IPBES bestond uit Hilde Eggermont (Belgian Biodiversity Platform/BELSPO & KBIN; Nationaal Knooppunt voor IPBES & Hoofd van de Delegatie), Anna Heck (Belgian Biodiversity Platform/BELSPO & INBO; Secundair Nationaal Knooppunt voor IPBES), Hendrik Segers (Nationaal Knooppunt voor het Verdrag inzake Biologische Diversiteit/KBIN; onderhandelaar voor België tijdens de bespreking van de IAS-evaluatie), Els Van de Velde (Departement Omgeving), Bart Rymen (BELSPO), Marie Baeckelandt (Nationaal Knooppunt voor het Verdrag inzake Biologische Diversiteit/KBIN) en Sonia Vanderhoven (Belgian Biodiversity Platform/DEMNA).

Getuigenissen

Tim Adriaens, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek - "Het IPBES rapport legt harde cijfers voor over de wereldwijde impact van invasieve soorten op de biodiversiteit. Het versjacheren van biota over de planeet, een direct gevolg van onder andere wereldhandel en reizen, komt bovenop habitatverlies en klimaatwijziging. Het wordt er ook door versterkt en het neemt nog altijd toe. De cijfers zijn dermate dat je als burger misschien moedeloos van wordt. Ook in Vlaanderen, met haar versnipperde open ruimte en uitgebreid transportnetwerk, wegen invasieve soorten erg op de kwaliteit van de natuur die al erg onder druk staat. Het bestrijden van invasieve soorten is helaas voor veel natuurbeheerders dagelijkse kost geworden. Het kost ook handenvol geld. Het rapport stemt echter ook hoopvol. Het bespreekt realistische beleidsopties voor een aanpak aan de bron en vele voorbeelden van goede praktijken en projecten. Europese wetgeving schept hiervoor een kader dat door Vlaanderen werd omgezet in haar natuurwetgeving. Een groeiend bewustzijn in de samenleving is een eerste vereiste. Mensen kunnen zelf veel doen om invasieve soorten problemen te voorkomen. Verantwoord aanplanten, geen tuinafval of aquaria dumpen in de natuur, bioveiligheid in acht nemen bij waterrecreatie. En waarom niet eens een van de vele apps downloaden om invasieve soorten te melden, of gaan meehelpen bij bestrijding in het natuurreservaat om de hoek? Het zijn maar enkele maatregelen, maar ze maken lokaal een groot verschil."

Dr. Sonia Vanderhoeven (co-auteur van het rapport), Belgian Biodiversity Platform/ SPW DEMNA (Waalse Overheidsdienst Omgeving) – “De afname van de biodiversiteit, de erosie van ecosysteemdiensten en de daaruit voortvloeiende vermindering van de levenskwaliteit zijn een realiteit op wereldschaal, zoals blijkt uit de wereldwijde en regionale IPBES-beoordelingen. Het nieuwe IPBES-rapport behandelt één van de vijf hoofdoorzaken van deze situatie: invasieve uitheemse soorten. Gebaseerd op de meest recente gegevens en kennis die beschikbaar zijn, beantwoordt het aan de noodzaak om besluitvormers te helpen inzicht te krijgen in de huidige status en trends van invasieve uitheemse soorten, hun invloeden, oorzaken, beheer en beleidsopties om de uitdagingen die ze vormen effectief aan te pakken.”

Dr. Jane Reniers, Nationaal Wetenschappelijk Secretariaat voor invasieve uitheemse soorten & KBIN - “Het IPBES thematisch rapport betreffende invasieve uitheemse soorten (IUS) en hun beheer is een waardevolle compilatie van de meest recente wetenschappelijke kennis over biologische invasies en beleidsaanbevelingen. Het rapport is een belangrijk stap in de bewustmaking van de dringende noodzaak om maatregelen te nemen tegen invasieve uitheemse soorten. Dit rapport onderlijnt de noodzaak tot coördinatie en samenwerking om het fenomeen van biologische invasies daadkrachtig aan te pakken. Een principe dat in België reeds in 2019 geformaliseerd werd door middel van een samenwerkingsakkoord tussen het federale niveau en de gewesten inzake de preventie, snelle respons en het beheer van IUS die zorgwekkend zijn voor de Europese Unie. Het document toont nog maar eens aan hoe essentieel en kostenefficiënt preventieve maatregelen zijn in de strijd tegen IUS en onderstreept zo het belang van de uitvoering van het Belgisch nationaal actieplan voor de introductie en verspreiding van IUS dat in 2022 werd goedgekeurd. Het benadrukt bovendien het belang van een collectieve inspanning van alle betrokken sectoren om de dreiging van invasieve soorten aan te pakken. De betrokkenheid van een verscheidenheid aan actoren is een belangrijke pijler van het Belgisch nationaal actieplan tegen invasieve uitheemse soorten. Tenslotte geeft dit rapport een duidelijke boodschap: indien men een exponentiële toename van de impact en bijhorende kosten geassocieerd met invasieve uitheemse soorten – die om de 5 jaar kunnen verdubbelen – wilt voorkomen, zullen de huidige inspanningen moeten versterkt worden. Er zijn in de toekomst dus zeker meer middelen nodig om de biodiversiteit in België te beschermen tegen biologische invasies.”